کد مطلب:46009 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:114

گنجینه پرسمان » فلسفه و منطق

مناط احتياج به علت از ديدگاه ملاصدرا چيست؟

: مسالة پنجم از تحقيقات صدرايي عقيق در مناط «احتياج به علت» است. چنانكه ميدانيم مسالة حدوث يا قدم زماني عالم موضوع مشاجرة سختي ميان متكلمين و فلاسفه گشت. فلاسفه به دلايل خاصي كه در مورد ذات حق داشتند كه مدعي بودند انقطاع فيض محال است و به دلايل ديگري كه در باب حدوث حادثات داشتند كه مدعي بودند هر حادثي مسبوق است زماناً به يك استعداد و يك حامل استعداد كه «ماده» ناميده مي شود، به اين دو جهت منكر ابتداي زماني براي عالم بودند و عالم را به اصطلاح «قديم زماني» مي دانستند ولي متكلمين به دو جهت ديگر، يك نقلي و ديگري عقلي، برخلاف فلاسفه در اين موضوع نظر ميدادند.
متكلمين از جنبة نقلي مدعي بودند كه اجماع ملّيّون قائم است بر حدوث زماني عالم و گفتة فلاسفه را بر ضد اجماع همة ملل؛ يعني ارباب ديانات ميدانستند. و از جنبة عقلي مي گفتند مخلوقيت ملازم است با حدوث، و قدم ملازم است با عدم مخلوقيت؛ بنابراين اگر عالم قديم باشد ديگر نمي تواند مخلوق و معلول باشد، پس بايد عالم واجب الوجود باشد و اين برخلاف نظر خود فلاسفه است كه عالم را ممكن الوجود ميدانند و براهين اقامه ميكنند كه اين عالمِ زمان و مكان كه عالم كون و فساد است نمي تواند واجب الوجود باشد. اينجا بود كه نزاعي سخت ميان متكلمين و فلاسفه درگرفت و مسالهاي كاملاً جديد كه در فلسفة يونان سابقه نداشت در جهان اسلام مطرح شد و آن اينكه «مناط احتياج به علّت چيست؟» يعني چه حيث از حيثيات معلول است كه او را نيازمند به علّت كرده است؟ متكلمين مدعي شدند كه حيثيت ملاك نيازمندي، حدوث معلول است؛ يعني يك شيء از آن جهت نيازمند است به علّت كه حادث است. ولي فلاسفه از قبيل فارابي و بوعلي كه قبل از ديگران با متكلمين درگيربودند گفتند: مناط احتياج به علّت، امكان است نه حدوث؛ يعني آن حيثيتي كه به موجب آن حيثيت، معلول نيازمند به علت است امكان ذاتي ماهيت معلول است وبه تعبير ديگر مناط احتياج به علت، خلأ ذاتي معلول است.
اين اعتقاد رايج بود تا زمان صدرالمتألهين. صدرالمتألهين در هيچ جا اين نظر را مستقيماً رد نكرده است بلكه در مقاماتي كه به طور رسمي وارد بحث آن شده است آن را تاييد كرده است ولي اصولي كه در باب «اصالت وجود در تحقق و در جعل تأسيس كرده است. بالضرورة اقتضا ميكند كه نظرية فلاسفه نيز مانند نظرية متكلمين مردود تلقي شود زيرا بنا بر «اصالت وجود در جعل و در تحقق» ديگر نيازمند و نياز و ملاك نياز همه يكي ميگردد و آن، مرتبة وجود امكاني است. گذشته از اينكه اصول صدرالمتألهين چنين اقتضا ميكند، خود او در غير مقامات رسمي اين بحث، به آنچه گفتيم تصريح كرده است.

---

مجموعه آثار شهيد مطهري ج13 ـ مقالات فلسفي
شهيد مطهري